معرفی ساده‌ی کتاب توتم و تابو از زیگموند فروید
(Totem and Taboo – 1913)
این کتاب درباره چیست؟
کتاب «توتم و تابو» مجموعه‌ای از چهار مقاله است که فروید در آن‌ها تلاش می‌کند بین روان‌کاوی، روانشناسی انسان اولیه، و انسان‌شناسی فرهنگی پیوند برقرار کند. به زبان ساده، فروید می‌پرسد:
چرا انسان‌ها قوانین اخلاقی، دینی، و فرهنگی خاصی دارند؟
ریشه‌ی این قواعد در ذهن و روان ما از کجا می‌آید؟
او برای پاسخ، سراغ جوامع ابتدایی (قبایل اولیه) می‌رود و آن‌ها را با بیماران روان‌نژند مقایسه می‌کند!
توتم و تابو یعنی چه؟
توتم چیست؟
توتم معمولاً حیوان یا گیاهی مقدس است که یک قبیله یا خانواده با آن «خویشاوندی نمادین» دارد. مثلاً اگر یک قبیله توتمِ “گرگ” داشته باشد، آن‌ها خود را از نسل گرگ می‌دانند و این حیوان را نمی‌کشند یا نمی‌خورند.
تابو چیست؟
تابو به معنی چیزهای ممنوع است. مثلاً:
- خوردن گوشت حیوان توتمی
- رابطه جنسی با اعضای خانواده
- نزدیکی به اشیای مقدس یا ممنوعه
فروید می‌گوید: این تابوها فقط قوانینی اجتماعی نیستند؛ پشت آن‌ها دلایل روانی پنهان شده که به ناخودآگاه انسان مربوط می‌شود.
ساختار کتاب: ۴ مقاله با چهار موضوع مهم
۱. تابوی خویشاوندی جنسی (تابوی محارم)
فروید می‌پرسد چرا تقریباً همه جوامع انسانی رابطه جنسی با اعضای خانواده را ممنوع می‌دانند؟
او می‌گوید: این ممنوعیت اجتماعی، ریشه در تمایل پنهان و ناخودآگاه انسان دارد. یعنی انسان میل دارد که با والد یا خواهر و برادر رابطه داشته باشد، ولی برای سرکوب آن، قانون «تابو» می‌سازد.
این همان نظریه‌ای است که او در عقده اُدیپ هم مطرح کرده:
کودک به والد جنس مخالف کشش دارد و با والد هم‌جنس رقابت می‌کند.
مثال ساده:
در بیشتر فرهنگ‌ها، ازدواج با خواهر و برادر ممنوع است. این تابو فقط قانونی نیست، بلکه از دل احساسات و کشش‌های اولیه انسان بیرون آمده که بعداً سرکوب شده‌اند.
۲. توتم‌گرایی و قانون پدرکشی
اینجا فروید یکی از جنجالی‌ترین ایده‌های خود را مطرح می‌کند:
او می‌گوید تمدن انسانی از کشتن یک پدر مقتدر آغاز شده!
چطور؟
فروید داستانی خیالی می‌سازد به نام “پدر نخستین”:
- در زمان‌های بسیار دور، خانواده‌ها به صورت قبیله‌ای زیر نظر یک «پدر قدرتمند» زندگی می‌کردند.
- این پدر همه زنان را برای خودش نگه داشته بود و پسران را از رابطه با زنان منع می‌کرد.
- پسران حسادت کردند، با هم متحد شدند، پدر را کشتند و خوردند (قربانی کردند).
- بعد از قتل، دچار احساس گناه شدند.
- برای جبران، قانون گذاشتند: “ما دیگر زن‌های یکدیگر را نمی‌خواهیم” و “پدر را نماد مقدس می‌کنیم.”
این آغاز توتم، دین، اخلاق و قانون بود.
خلاصه:
تمدن با قتل پدر و پشیمانی از آن آغاز شد.
توتم جای پدر کشته‌شده را گرفت.
تابوها برای کنترل میل و گناه ساخته شدند.
۳. شباهت بین روان‌نژندها و انسان‌های بدوی
در این بخش، فروید بیماران روانی را با انسان‌های اولیه مقایسه می‌کند.
او می‌گوید:
انسان بدوی، دنیا را با جادوی ذهن خودش تفسیر می‌کرد؛ روان‌نژند هم همین کار را می‌کند.
مثلاً یک بیمار وسواسی ممکن است فکر کند اگر دستش را نشوید، خانواده‌اش می‌میرند. این شبیه باورهای جادویی قبایل بدوی است.
از نظر فروید، رفتارهای خرافی، طلسم، جادو، و وسواس‌های مذهبی، ریشه در روان ناخودآگاه ما دارند.
۴. بازگشت سرکوب‌شده (Return of the Repressed)
فروید می‌گوید:
چیزهایی که ما سرکوب می‌کنیم، کاملاً از بین نمی‌روند؛ بلکه به شکل دیگری برمی‌گردند.
مثلاً:
- کودکی که میل به خشونت یا میل جنسی به والدین را سرکوب می‌کند، ممکن است بعدها به شکل اضطراب یا وسواس تجربه‌اش کند.
- جامعه هم، احساس گناه از قتل پدر را به شکل مذهب یا قوانین اخلاقی بازتولید کرده است.
چرا این کتاب مهم است؟
کتاب «توتم و تابو» اولین تلاش جدی فروید برای پیوند دادن روان‌کاوی با فرهنگ، دین و تمدن انسانی است.
او با زبان روانشناسی تلاش می‌کند توضیح دهد که چرا انسان‌ها دین دارند، چرا قانون ساخته‌اند، چرا چیزهایی را تابو کرده‌اند — و همه را به ناخودآگاه و تاریخ روانی مشترک ما برمی‌گرداند.
چند مثال برای درک بهتر
مثال ۱: کودک و تابو
کودکی که تمایل دارد با مادرش بخوابد، ولی می‌داند این کار «اشتباه» است، دچار تضاد درونی می‌شود. جامعه هم این تضاد را با قانون و تابو کنترل می‌کند.
مثال ۲: خرافه‌های مذهبی
در بعضی فرهنگ‌ها، مردم فکر می‌کنند اگر دعای خاصی نخوانند، بلایی سرشان می‌آید. فروید می‌گوید این باورها شبیه وسواس ذهنی هستند — تلاشی برای کنترل اضطراب‌های ناخودآگاه.
جمع‌بندی
کتاب توتم و تابو در تلاش است تا نشان دهد:
- بسیاری از قوانین اجتماعی و دینی ما، ریشه در ناخودآگاه جمعی انسان‌ها دارد.
- احساس گناه، میل جنسی، و خشونت، در شکل‌گیری تمدن نقش مهمی داشته‌اند.
- توتم (نماد پدر) و تابو (قانون ممنوعیت) دو نیروی اصلی در پیدایش دین و اخلاق هستند.
- روان فردی و تاریخ فرهنگی بشر به هم متصل‌اند.
